1. کلیات
مشهد يکي از شهرهاي کليدي و شاخص کشور است که در منطقه جغرافيايي خاص با محدوديت شديد منابع آب واقع‌شده است. توسعه بی‌رویه و ناپايدار شهر مشهد، به دلیل شرايط ويژه مذهبي و فعال شدن مکانیسم‌های اقتصادي باعث شده است تقاضاي آب شرب شهري به‌صورت فزاینده‌ای افزایش‌یافته و نياز به تأمين آب اين شهر روزبه‌روز بيشتر شود. تاکنون اين افزايش تقاضا، با تأکید بر رويکرد تأمين آب، بيشتر از طريق انتقال آب از منابع بيرون حوضه، برداشت ناپايدار و بيش از ظرفيت از سفره‌های آب زيرزميني پاسخ‌داده‌شده است. اين برداشت ناپايدار منجر به تخريب منابع آبي منطقه شده و به‌مرور ظرفيت تأمين آب براي شهر مشهد کاهش پیداکرده است. به‌طوری‌که امروزه زنگ خطر بحران آب در شهر مشهد به‌صورت گوش‌خراش و دردناکي به صدا درآمده است. سازگاری با کم‌آبی و وضعیت موجود نيازمند تحول بنيادي در سياست توسعه شهري و مديريت آب شهر مشهد است. اين مهم از طريق تغيير ريل مديريت آب از مديريت عرضه به مديريت تقاضا محقق می‌شود. تاکنون تلاش‌ها اندکي در راستاي پیاده‌سازی مديريت تقاضا در شهر مشهد صورت گرفته است اما حل چنين چالش بزرگي نيازمند مشارکت همه گروداران آب شهري، شامل سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان، شهروندان، رسانه‌ها، بخش خصوصي و نهادهاي دولتي و غیردولتی است. همراه کردن و جلب مشارکت همه ذينفعان از طريق اجتماعي شدن آب در شهر مشهد باهدف حساس کردن و تغيير شرايط ذهني آن‌ها محقق می‌شود. تمامي ظرفیت‌های ارتباطي و اجتماعي جامعه براي اجتماعي شدن آب از جهت برجسته کردن موضوع استفاده می‌شود.
1.1 شهر دوستدار آب
شهر دوستدار آب به شهری اطلاق می‌شود که به مسائل آب در ابعاد گوناگون اهمیت داده و شهروندان علاوه بر دسترسی آسان به آب سالم ارزش آن را درک می‌کنند و برنامه‌های این طرح سبب ایجاد تحولی در نگرش‌ها و رفتارهای آنان می‌شود. شهر دوستدار آب در ابعادی همچون فرهنگی، علمی، آموزشی و اجرایی فعالیت‌های سازنده‌ای را دنبال می‌کند. این پروژه چهار مبحث زیرساخت، فرهنگ و هنری، حقوق شهروندی و آموزش را در برمی‌گیرد. اين طرح بر پايه رويکردي اجتماعي-ارتباطي، به شناسايي اقدامات و فعالیت‌ها، در راستاي حساس کردن جامعه و ايجاد عزم عمومي در شهر مشهد براي مصرف بهینه آب تهیه‌شده است. در اين طرح، تلاش می‌شود براي ايجاد حساسيت در شهروندان شهر مشهد، شامل مصرف‌کنندگان، مديران دولتي و تشکل‌های غيردولتي و خصوصي که منجر به تغيير دانش، نگرش و تغيير رفتار مصرف می‌شود، چارچوبي ارائه گردد. اين طرح بر اساس رويکردی جمعی طراحی شد و هدف از آن استفاده از همه ظرفیت‌های جامعه در بخش‌های دولتي، خصوصي، غيردولتي و مردمی براي نيل به مرحله مديريت مصرف آب است. در این شهر ارگان‌های ذی‌ربط در ارتقا سه بخش علمی، فرهنگی و اجرایی آب اهتمام می‌ورزند.
1.2 اسناد بالادستی و نهادهای دخیل در ایجاد طرح شهر دوستدار آب
طرح حاضر از منظر اسناد بالادستي و اهداف سازماني داراي پشتوانه‌هاي قانوني است که اهميت آن را در بعد ملی و بین‌المللی مطرح می‌سازد. بر مبناي آنچه در اين بخش ذکر خواهد شد طرح مشهد شهر دوستدار آب منطبق بر قوانين بالادستي نظام همچون قانون اساسي و سیاست‌های ابلاغي مقام معظم رهبری در قالب مشارکت‌های مردمي و بر پايه مديريت مصرف است. دیدگاه‌های مندرج در اسناد بین‌المللی نيز طرح حاضر را در راستاي توسعه پايدار می‌دانند.
در اين بخش مهم‌ترین اين موارد را بيان می‌کند.
- سازمان بین‌المللی یونسکو و کمیسیون ملی یونسکو – ایران:
شهر دوستدار آب پروژه‌ای از مجموعه طرح‌های سازمان یونسکو بوده که توسط باشگاه آب و فاضلاب کمیسیون ملی یونسکو-ایران پیگیری می‌شود. شاخص‌ها و استاندارهای شهرهای دوستدار آب توسط کمیسیون ملی یونسکو- ایران تدوین و تصویب شد. پس از نهایی شدن شهر دوستدار آب و تصویب آن در کمیسیون ملی یونسکو- ایران این طرح به سازمان جهانی یونسکو پیشنهاد شد و پس از بررسی در کمیته آب‌شناسی یونسکو (IHP) مورد استقبال و پذیرش این کمیته قرار گرفت. پس از آن این طرح در کمیته جهانی آب‌شناسی نیز ارائه شد و مجدداً مورد تائید و پذیرش قرار گرفت. با موافقت کمیته آب‌شناسی یونسکو نسبت به طرح شهر دوستدار آب، ایران به‌عنوان پایلوت اولیه توسط این کمیته انتخاب شد. کمیته آب‌شناسی در نظر دارد تا در سال 2021 میلادی این طرح را به‌عنوان طرحی جهانی معرفی کرده و در دیگر کشورها اجرا کند. اکنون کمیسیون ملی یونسکو- ایران بر آن است تا شهرهای موفق حوزه آب در غالب استانداردهای تعیین‌شده شناسایی کرده و برگزیده از بین شهرهای کاندید را به سازمان جهانی یونسکو معرفی دارد.
- راهبردها و برنامه‌های وزارت نیرو
طرح مشهد شهر حساس به آب نیز در اسفندماه 1397 از سوی مرکز امور اجتماعي منابع آب و انرژي وزارت نيرو پیشنهاد شد که مباني حکمروايي آن طرح نيز با سیاست‌های کلان اين وزارتخانه همراه بود. طرح شهر حساس به آب و شهر دوستدار آب بسیار به هم نزدیک بوده‌اند و سیاست‌های طرح شهر دوستدار آب شامل برنامه راهبردي وزارت نيرو براي سال 1404 و برنامه‌های وزير نيرو است.
- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
باتوجه به تلفيق سه اصل چهارده، پنجاه و صدم قانون اساسي که بهره‌برداری از آب‌های عمومي وظيفه حکومت اسلامي بوده تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آن‌ها عمل نمايد، از سوي ديگر حفاظت از محیط‌زیست (ازجمله برداشت منابع آب و نوع مصرف آن) يک وظيفه عمومي تلقي می‌شود.
- سیاست‌های کلی نظام
سیاست‌های ابلاغي مقام معظم رهبري از ديگر اسناد بالادستي است که در طي ساليان مختلف بر اساس ضروريات و مقتضيات جامعه تصويب و به دستگاه‌های اجرايي ابلاغ گرديده است. در اين اسناد نيز نقش مشارکت‌های مردمي و اصلاح الگوي مصرف به کرات تکرار شده است.
- سند الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی
- اسناد بین‌المللی غیر الزام‌آور
در ميان اسناد بین‌المللی که موردپذیرش ايران است و در بحث مديريت تقاضا قابليت بيان دارد، می‌توان به سند اهداف توسعه پايدار که در سال 2015 ميلادي به تصويب دولت جمهوري اسلامي ايران رسيد، اشاره نمود.
1.3 معرفی اجمالی مشهد، شهر دوستدار آب
مشهد يکي از کلان‌شهرهای کشور است که به دلیل بزرگ شدن سريع آن و افزايش جمعيت شهري با مشکلات و چالش‌های آب روبرو است. علاوه بر اين، کلان‌شهر مشهد که در اقليم خشک و جغرافيايي داراي هيدرولوژي سخت و ناملايم قرار دارد، در اثر فعال شدن پیشران‌های متعدد اقتصادي، مذهبي، سياسي و غيره، با تمرکز 72 درصدي جمعيت استان در خود رشد نامتوازن پیداکرده است. اين رشد ناپايدار و غيرمتناسب با توان سرزميني آن منطقه، از طرفي فشارهايي بر منابع طبيعي، به‌ویژه آب، وارد کرده و از طرف ديگر تأمين آب براي اين جمعيت رو به رشد را دچار مشکل کرده است. افق گسترده و چشم‌انداز مشترک دورانديشانه‌تر و جمعي با مشارکت همه شهروندان به مسئله آب شهر مشهد که در چارچوب آن مشهد و نماد خردمندي در مديريت اين منبع حياتي عمل کند، ضروري است. تاکنون پروژه‌ها و اقدامات زیادی در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی آموزشی و زیرساختی در موضوع آب شهری اجراشده است که وزارت نیرو و کمیسیون ملی یونسکو، شهر مشهد را فرای دیگر شهرها به‌عنوان پایلوت شهر دوستدار آب انتخاب کرده‌اند. تحقق «مشهد، شهر دوستدار آب» به‌عنوان رویکرد جدید نیازمند تغییر در رویه‌ها، فرایندها و اقدامات و فعالیت‌های کلیه ارگآن‌ها و همه شهروندان در فرایند تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات است که این مهم از طریق ابزارهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فعال کردن همه ظرفیت‌ها دنبال می‌شود. حرکت به سمت رويکرد جديد نيازمند ايجاد عزم عمومي براي تغيير است که نقطه شروع آن، دغدغه‌مند و حساس شدن مردم و مسئولین به مسئله آب است. لازم به ذکر است به‌منظور تحقق اهداف و رویکردهای این طرح، کمیسیونی با عنوان «کمیته شهر دوستدار آب» در شهرداری مشهد تشکیل می‌شود که در زمینه‌های زیرساختی، فرهنگی، آموزشی و حقوق شهروندی فعالیت می‌کند. این کمیسیون تحت نظارت وزارت نیرو و کمیسیون ملی یونسکو – ایران ذیل شورای همیاران آب فعالیت می‌کند. در ادامه وظایف و اهداف آن تشریح می‌گردد.
1.4 وظایف کمیسیون شهر دوستدار آب
در اين طرح تلاش می‌شود که چارچوبي براي ايجاد حساسيت در شهروندان شهر مشهد، شامل مصرف‌کنندگان و مديران دولتي و تشکل‌های غيردولتي و خصوصي که منجر به تغيير دانش، در نگرش و درنهايت تغيير در رفتار آن‌ها در مصرف آب شود، ارائه گردد.
بنابراين، پرداختن به مديريت مصرف براي اين شهر از طريق بسترها و سازوکارهاي اجتماعي موضوع اصلي اين طرح است که با در نظر گرفتن موارد زير مطرح‌شده است:
- استمرار امور و فعالیت در چهار محور کلی زیرساخت، حقوق شهروندی، فرهنگ و هنر و آموزش در کلیه بخش‌های مرتبط
- پایش، نظارت و اجرای استانداردهای کمیسیون ملی – ایران
- تلاش در راستای تغییر رفتار مصرف‌کنندگان آب شهری و استمرار آن
- توجه به محدودیت‌های سرزميني در استقرار و توسعه شهر مشهد
- آماده‌سازی و ايجاد زمینه‌های کنترل رشد شتابان تقاضا براي آب در شهر مشهد و فراهم کردن بستر براي تغيير رويکرد در شرايط محدوديت آبي
- تعريف دقيق مسئله و شکل‌دهی بينش مسلط اجتماعي درست در حوزه آب در شهر مشهد
- در نظر گرفتن همه زیرسیستم‌های فني، اداري، اجتماعي، حکمراني و سياسي آب در شهر مشهد با نگاه يکپارچه
- ايجاد بستر مناسب براي اجتماعي شدن آب و مشارکت گسترده شهروندان مشهدي
- مطالبه گری از کلیه دستگاه‌های ذی‌ربط در چهار حوزه زیرساخت، حقوق شهروندی، فرهنگ و هنر و آموزش
- استحقاق استاندارهای کمیسیون ملی یونسکو در اولین دوره انتخاب مشهد به عنوان شهر دوستدار آب به منظور ارائه گزارش به سازمان جهانی یونسکو
- اجتماعی شدن مسئله آب در شهر مشهد باهدف تغییر رفتار مصرف‌کنندگان شهری
- تحلیل نظام انگیزه‌های شهروندان مشهدي در مصرف آب و آگاهی‌رسانی و اطلاع‌رسانی به شهروندان مشهدي درباره مديريت مصرف آب از روش‌های گوناگون ازجمله توليد اطلاعات دانشي، علمي، هنري و رسانه‌ای
- شناسایی و تحلیل ذینفعان آب در شهر مشهد (دولتی، خصوصی و اجتماعی) و چگونگي برقراري ارتباط با آن‌ها
- ایجاد فضای گفت‌وگو و تعامل اجتماعی در زمينه مسائل آب شهري در مشهد
- افزايش سرمايه اجتماعي و ایجاد ارتباط میان همه فعالان، کنشگران، ذینفعان و سیاست‌گذاران شهر مشهد از طريق چرخش اطلاعات و دانش آبي در ميان جامعه و دولت و تلاش براي ايجاد موازنه و تقارن اطلاعاتي و افزايش دقت آن
- توسعه ظرفیت‌های شهروندان در محله‌های شهري با کمک نهادهای مدنی و شناسايي و سازمان‌دهی شبکه تشکل‌های مردم‌نهاد آب در شهر مشهد
1.5 اهداف تشکیل کمیته مشهد، شهر دوستدار آب
1.6 محتوای این سند و چگونگی بهره‌جویی از آن
کمیسیون مشهد شهر دوستدار آب باهدف مشخص در نظر دارد تا با ارائه يک سازوکار در حد امکان کامل، تغييراتی را در گروه‌های مختلف مصرف‌کننده آب ایجاد نماید تا به این وسیله مديريت مصرف و کاهش آب مصرفي در حد وسيعي و بر پايه تغيير نگرش و رفتار صورت پذيرد. بر این اساس این کمیسیون در نظر دارد براي نيل به اهداف بیان‌شده راهکارهاي مشخص و قابل پیاده‌سازی مبتني بر واقع‌گرایی را پیشنهاد داده و براي آن سازوکارهای اجرایی فراهم نماید که درنهایت با مشخص نمودن ذينفعان هر موضوع، سعي شده است که عامليت مربوطه نيز تشريح گردد.
انتظار می‌رود مجریان این طرح مراحل زیر را به‌عنوان یک رویکرد کلی به کاربندند.
- گام نخست: شناسايي وضعيت موجود و تعيين جامعه هدف و حوزه ذينفعان آن‌ها. در این راستا می‌توان با تحليل مشترکين و مصرف‌کنندگان نهايي باهدف شناسايي اولویت‌های بالا و تشکيل کارگروه‌های مختلف این بخش صورت پذیرد. براي اين منظور در ادامه، ارکان طرح و برنامه‌ریزی و مجریان و شرح وظایف آنان شرح می‌گردد.
- گام دوم: شناسايي پتانسیل‌ها و ظرفیت‌ها در اقدامات اجرايي و ارتباطي براي جامعه هدف مشخص‌شده. در ادامه بر پايه شناخت حاصل، اقدامات اجرايي براي گروه‌های هدف بر پايه دانش بومي بيان گرديده و در ادامه براي آن‌ها، اقدامات ارتباطي تعریف‌شده است.
- گام سوم: برپايي سازوکارهاي اجرايي؛ باتوجه به آنکه هدف از پيشنهاد طرح و همچنين به علت ماهيت وجودي بحث تغيير رفتار، ايجاد تغييري بلندمدت و پايدار است، پيشنهاد حاضر بايد ارکان اجرايي را به همراه نظام حاکم بر آن را پيشنهاد دهد.
- گام چهارم: نظام پايش، ارزيابي و اصلاح طرح. باتوجه به آنکه طرح حاضر براي نخستين بار در اين سطح پيشنهاد شده و در اين وسعت تاکنون انجام نشده و تجربه کامل در اين خصوص وجود ندارد، سنجش اثربخشي، پايش نقاط ضعف و قوت به همراه ارائه برنامه‌های اصلاحي حتماً نياز است تا فارغ از نتيجه مثبت يا منفي آن، مستندسازي روش کار و چالش‌های موجود قابليت استفاده در تصمیم‌گیری‌های آتي را دارا بوده و درنهایت کار انجام‌شده هدفمند گردد.